HJALMAR SÖDERBERG

Hjalmar Söderberg [czyt. jalmar soederberj] urodził się 2 lipca 1869 roku w Sztokholmie w rodzinie urzędniczej. Wychowywany był w atmosferze religijnej, nie noszącej wszak znamion bigoterii czy fundamentalizmu. Tradycji literackiej nie wyniósł z domu, jednak bardzo wcześnie zdecydował, że zostanie pisarzem. Po krótkim epizodzie w roli urzędnika celnego pracował jako dziennikarz, w Sztokholmie i na prowincji. Gdy zadebiutował w 1895 roku, był już znanym i cenionym krytykiem teatralnym i literackim. Jego debiutancka powieść „Zabłąkania” (Förvillelser) wywołała skandal. Któryś z krytyków tak pisał o książce: „Jeden z najbardziej amoralnych płodów szwedzkiego pióra, jaki w naszych czasach przedostał się do księgarń.” Oskarżenia o niemoralność towarzyszyły zresztą nieustannie niemal wszystkim dziełom Söderberga. W „Zabłąkaniach”, powieści określanej przez siebie mianem środowiskowej, Söderberg jawi się jako piewca Sztokholmu. Po szwedzkim bardzie Carlu Michaelu Bellmanie i Auguście Strindbergu pojawił się kolejny pisarz, którego twórczość powiązana była ściśle właśnie ze Sztokholmem. To miasto w powieściach Söderberga jest nie tylko tłem, jest równorzędnym bohaterem.

„Zabłąkania” zapoczątkowały w literaturze szwedzkiej tak zwany nurt flanerski, którego Hjalmar Söderberg stał się najwybitniejszym przedstawicielem. Flanör, czyli szlifibruk, to szwedzki dekadent pozbawiony zasad, woli i wiary w życie. Pewne antidotum na bezsens istnienia mogłaby stanowić dla niego miłość, ale jest albo nieosiągalna, albo zatruwają ją troski dnia codziennego.

Postać szwedzkiego dekadenta Söderberg przedstawił także w swojej następnej powieści „Młodość Martina Bircka” (Martin Bircks ungdom, 1901). Utwór - przełomowy dla twórczości Söderberga - ma charakter autobiograficzny: jest opowieścią o tym, jak Martin/Hjalmar traci wiarę w Boga. Stał się swoistą biblią pokoleniową dla całej generacji szwedzkich pisarzy, w tym także dla późniejszego noblisty Pära Lagerkvista.

„Doktor Glas” (1905) - najbardziej znana i najczęściej tłumaczona powieść Söderberga - przedstawia, oczywiście w scenerii Sztokholmu, postać lekarza introwertyka, w którym powoli dojrzewa decyzja, by zabić pastora Gregoriusa. Gregorius, znacznie starszy od swej żony, zmuszą ją wbrew jej woli do współżycia. Glas, zakochany w żonie pastora, pełen wstrętu do obłudy i hipokryzji duchownego, decyduje się go zabić. Krytyka upatrywała w tym zabójstwie symbolicznego mordu dokonanego przez Söderberga na Kościele, a książka na długo ugruntowała przekonanie o nienawiści Söderberga do księży.

Söderberg przeżył wielką miłość, związując się na kilka lat z Marią von Platen, czytelniczką, która skontaktowała się z nim po lekturze „Młodości Martina Bircka”. Romans zakończył się nagłym zerwaniem i stał się inspiracją do dwóch dzieł Söderberga. W 1906 roku został wydany dramat „Gertruda”, a w 1912 ukazały się „Niebłahe igraszki” (Den allvarsamma leken), jedna z najlepszych powieści miłosnych w literaturze szwedzkiej. Dość powiedzieć, że w 1959 roku szwedzcy radiosłuchacze wybierający najlepsze światowe powieści o tematyce miłosnej, umieścili „Niebłahe igraszki” na czwartym miejscu, a krytyk Ingemar Wizelius pisał „Niebłahe igraszki są jedyną znaczącą powieścią miłosną w naszej literaturze.”

Hjalmar Söderberg jest znakomitym stylistą, mistrzem małych form prozatorskich. Nazywany bywa niekiedy szwedzkim de Maupassantem. Pisarstwo Söderberga wyrosło z tradycji dekadentyzmu, symbolizmu, nastrojów fin de siècle'u. Inspiracją była dla niego twórczość Banga, Jacobsena, France'a, Maupassanta, Brandesa. Także Strindberga, chociaż po Strindbergowskim Inferno (kryzys psychiczny, przełom wewnętrzny i zwrot ku światopoglądowi religijnemu) Söderberg zdecydowanie odżegnywał się od autora „Panny Julii”. Gdyby porównać Söderberga z jakimś polskim pisarzem, uzasadnione wydaje się przeprowadzenie pewnej analogii między nim a Tadeuszem Boyem-Żeleńskim. Obydwu charakteryzowało przekonanie o sile i zdolności rozumu, racjonalne spojrzenie na otaczający świat, obydwaj z równą przenikliwością i ironią opisywali panujące stosunki społeczne i z jednakową odwagą cywilną krytykowali kler, narażając się wpływowej klasie społecznej. Podczas gdy Hjalmar Söderberg upominał się w „Doktorze Glasie” o prawo do aborcji, Boy-Żeleński parę lat później pisał „Piekło kobiet”. Kiedy w Krakowie pielgrzymowano w intencji nawrócenia Boya, w Sztokholmie parę lat wcześniej powstawały towarzystwa obrony dobrych obyczajów (sedlighetsföreningar), żeby chronić młodzież przed zgubnym wpływem twórczości Söderberga. I wreszcie podobieństwa czysto literackie: dwaj znakomici styliści, tłumacze, krytycy teatralni i literaccy. Tłumaczenia ich autorstwa stanowią klasykę przekładów w literaturze szwedzkiej i polskiej.

Od początku swej twórczości Hjalmar Söderberg podejmował problematykę religijną. Te zainteresowania znalazły oddźwięk już w pierwszej opublikowanej przez niego noweli „Rozstajne drogi” (Skilda vägar, 1889), której bohater zostaje porzucony przez dziewczynę dlatego, że jest niewierzący. Söderberga interesowała zarówno obecność religii w życiu codziennym, jak i naukowo-historyczne spojrzenie na religię. W 1909 roku opublikował swoje refleksje i przemyślenia, w znacznej mierze dotyczące tematów religijnych, w książce „Niepokój serca” (Hjärtats oro). Prawdziwą burzę wywołały jednak prace religioznawcze Söderberga (po części napisane w formie powieści), a zwłaszcza „Jezus Barabasz” (Jesus Barabbas, 1928) i „Mesjasz przeobrażony” (Den förvandlade Messias, 1932). W pracach tych przedstawił swoje poglądy na temat genezy judaizmu i chrześcijaństwa oraz osoby Jezusa. Religioznawcza twórczość Söderberga od początku traktowana była jako dziwactwo wybitnego stylisty. Jak twierdzą znawcy Söderberga i religioznawcy, całkowicie niesłusznie. Sam autor uważał ją za równie, jeśli nie bardziej wartościową od swej twórczości literackiej sensu stricto.

Hjalmar Söderberg zmarł 14 października 1941 roku w Kopenhadze, gdzie mieszkał na stałe od 1917 r.